Απώλεια και πένθος μέσα στην οικογένεια. Μια μελέτη περίπτωσης

        Ορισμός και έννοια του πένθους

Το πένθος προσδιορίζεται ως μια προσαρμοστική αντίδραση του ανθρώπου που το βιώνει, στο θάνατο ενός οικείου, αλλά και ως μια διεργασία δύσκολη και χρονοβόρα. Η παρουσία μέσα μας του απολεσθέντος αντικειμένου είναι πηγή ενέργειας, libido και ναρκισσισμού, επομένως το πένθος, ξεκινά από την ανάγκη του ego να αποσυνδεθεί από το απολεσθέν αντικείμενο και να επενδύσει σε κάτι άλλο, το οποίο θα το βοηθήσει να επανακτήσει την χαμένη ικανοποίησή του. Η διεργασία του πένθους, με βάση την ψυχοδυναμική προσέγγιση, συνίσταται στο να διατηρήσουμε ζωντανό μέσα μας το απολεσθέν αντικείμενο, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα ότι δεν υπάρχει πια έξω από εμάς. Όταν η διεργασία του πένθους, δηλαδή το έργο της αποεπένδυσης, δεν πραγματοποιείται, το απολεσθέν αντικείμενο παραμένει ψυχικά παρόν και το πένθος γίνεται χρόνιο και παθολογικό. Σύμφωνα με τη φροϋδική θεωρία μάλιστα, ένα αγαπημένο απολεσθέν αντικείμενο δεν αποβάλλεται από μέσα μας σχεδόν ποτέ ολοκληρωτικά.

Κατηγορίες «απώλειας»

Η απώλεια μέσα στις συγγενικές σχέσεις

Είναι η εμπειρία της απώλειας όπως: χαμός ενός αγαπημένου προσώπου, μια ανίατη ασθένεια, ένα διαζύγιο, χωρισμός, εγκατάλειψη, απόρριψη, κακομεταχείριση μέσα σε σχέση εμπιστοσύνης, γεωγραφική μετακίνηση με αποχωρισμό από γονείς ή φίλους κ. λ. π. Οποιαδήποτε αλλαγή σε σχέσεις συγγένειας ή εγγύτητας, λογίζεται ως απώλεια και συγκαταλέγεται σε αυτήν την ενότητα.

        Η απώλεια πλευράς/ αίσθησης του εαυτού

Εκτός από τις παραπάνω συνθήκες, συγκαταλέγονται και οι εξής στην κατηγορία αυτή, όπως: παιδική κακοποίηση, σωματική ή βιολογική αλλαγή, χρόνια ασθένεια, απότομες ψυχολογικές αλλαγές και απογοητεύσεις, επαγγελματική ζημία ή εξουθένωση κ. λ. π. Ο, οτιδήποτε που να λογίζεται ως απώλεια της αίσθησης του εαυτού ή μιας παλιάς προσωπική ταυτότητας, συμπεριλαμβάνεται σε αυτήν την κατηγορία, (π. χ ένας αθλητής ο οποίος έμεινε ανάπηρος μετά από ατύχημα).

Αναπτυξιακές απώλειες

Οι απώλειες που συνδέονται με την εξέλιξη του κύκλου ζωής, όπως η φυσική σωματική και ψυχολογική ωρίμανση ενός ατόμου, οι βιολογικές, πνευματικές και ψυχολογικές αλλαγές που προέρχονται από τα αναπτυξιακά και ηλιακά στάδια της ζωής του ανθρώπου (π. χ περίοδος της συνταξιοδότησης, η περίοδος της εφηβείας κ. λ. π).

        Απώλεια αντικειμένων συναισθηματικής αξίας ή πολύτιμων περιουσιακών στοιχείων

Στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγονται οι απώλειες αντικειμένων που έχουν συναισθηματική αξία, καθώς συνδέονται με κάποια σημαντική σχέση προσώπων ή με κάποια πλευρά της ταυτότητας κάποιου.

    Τα στάδια του πένθους . Θεωρία Kubler - Ross

    H πιο γνωστή θεωρία για το πένθος, προέρχεται από την Kubler - Ross, El. (1969). Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η αντίδραση του ατόμου απέναντι     στο θάνατο περνά από πέντε στάδια:

• το στάδιο της άρνησης του θανάτου

• το στάδιο του θυμού, καθώς και άλλων συναισθημάτων, όπως της θλίψης, της ενοχής, της αδικίας κ.α.

• το στάδιο της αντιπαράθεσης με κάποιον σημαντικό άλλον

• το στάδιο της κατάθλιψης,

• το τελικό στάδιο της αποδοχής, κατά το οποίο το άτομο συμφιλιώνεται με την ιδέα του θανάτου και καθίσταται έτοιμο να τακτοποιήσει διάφορες εκκρεμότητες

  Πιο αναλυτικά, η φάση της άρνησης προστατεύει τον πενθούντα από το να βιώσει την οδυνηρή πραγματικότητα μονομιάς. Το σοκ και η άρνηση θεωρούνται φυσιολογικές αντιδράσεις, αρκεί να μην είναι παρατεταμένες. Μόλις το άτομο ξεπεράσει το στάδιο της άρνησης κάνει προσπάθειες να συμβιβαστεί με την απώλεια. Σ’ αυτό το σημείο, συνήθως, οι πενθούντες θυμώνουν πολύ όταν συνειδητοποιούν την αδυναμία τους να αντίστρέψουν την απώλεια, η έκφραση του θυμού θεωρείται υγιής σε σχέση με τα συναισθήματα που αποσιωπούνται σ’ αυτή τη φάση. Στο στάδιο του θυμού, ο πενθών συχνά παρακαλεί για την επιστροφή του αγαπημένου του προσώπου, δίνοντας υποσχέσεις για αλλαγή της δικής του στάσης και συμπεριφοράς. Όταν καταλάβει πόσο μάταιο είναι αυτό και συνειδητοποιήσει την «απελπιστική» του θέση, συχνά διέρχεται σε μια περίοδο κατάθλιψης. Ο όρος αναφέρεται σε αυτό που ο ίδιος ο πενθών πιστεύει εκείνη την στιγμή, αποδίδεται η εικόνα που έχει αυτός για την πραγματικότητα μέσα σε μια κατάσταση ήδη συναισθηματικός φορτισμένη. Την περίοδο της κατάθλιψης έχει αναφερθεί ότι οι θρηνούντες νιώθουν μια έντονη θλίψη κι ένα συναισθηματικό κενό. Αργότερα, όταν τελικά θα αποδεχτούν την απώλεια, θα μπορέσουν να ανακαλέσουν στη μνήμη τους στιγμές με τον νεκρό χωρίς να έχουν συναισθηματικά ξεσπάσματα. Με παρόμοιο τρόπο, τα μοντέλα των σταδίων επεξηγούν και το παθολογικό πένθος. Αν για την έκβαση της φυσιολογικής διαδικασίας του πένθους είναι απαραίτητο να ολοκληρωθεί με επιτυχία καθεμιά από τις προαναφερθείσες φάσεις, τότε η αποτυχία ολοκλήρωσης μιας φάσης προκαλεί πρόβλημα και στην επόμενη, και μπορεί τελικά να μην επιτευχθεί η «λύση» της απώλειας. Παρόλ’ αυτά, σύμφωνά με τους υπερασπιστές της θεωρίας, οι φάσεις αυτές δεν πρέπει να θεωρηθούν ως βήματα μιας σταθερής εξέλιξης, αλλά μάλλον ως πιθανές αντιδράσεις μέσα σε μια ευρεία διεργασία, η οποία στοχεύει να βοηθήσει την προσαρμογή του ατόμου στα νέα δεδομένα.

    Το παράδειγμα της Τζένης – Μια μελέτη περίπτωσης

Η Τζένη, μια γυναίκα 33 ετών, παντρεμένη και μητέρα δύο αγοριών 9 και 7 χρονών. Η οικογένειά της κι εκείνη, αποτελούν μέλη μιας θρησκευτικής κοινότητας. Η Τζένη, κατέχει οργανωτικό ρόλο στην κοινότητα καθώς έχει αναλάβει την ανακαίνιση της παλιάς εκκλησίας τους, ενώ παίζει πιάνο στις μυστηριακές εκδηλώσεις της κοινότητάς τους. Είναι μια ταλαντούχα και έξυπνη γυναίκα. Ο σύζυγός της δεν την ακολουθεί σε αυτό, καθώς δεν είναι δραστήριος και είναι οπισθοδρομικός. Η ταλαιπωρία της Τζένης, ξεκινά, μετά από ένα ατύχημα που είχε στη διάρκεια του οποίου έσπασε ο βραχίονάς της. Ακολούθησε χειρουργική επέμβαση και εντατική φυσικοθεραπεία. Έξι μήνες αργότερα, ανακάλυψε ότι η εγχείρησή της απέτυχε, καθώς έχασε ολοσχερώς τη χρήση ολόκληρου του χεριού της (βραχίονας και δάχτυλα μαζί) κι έτσι σταμάτησε να παίζει πιάνο. Η συμβουλευτική διαδικασία ξεκινά για εκείνη κατά τη διάρκεια της νοσηλείας της στο νοσοκομείο, μετά από την εκδήλωση καταθλιπτικών συναισθημάτων. Απόπειρες αυτοκτονίας ακολούθησαν καθώς και προσπάθειες χωρισμού και διαζυγίου από το σύζυγό της. Η Τζένη διαθέτει υποστηρικτικό κοινωνικό δίκτυο (συγγενείς, φίλους, εκκλησία και άτομα της κοινότητας, καθώς και πολυάριθμους επαγγελματίες υγείας), όμως όλο αυτό το δίκτυό δεν λειτουργούσε, ούτε νοηματοδοτούσε τη συνέχιση της προσπάθειάς της. Απανωτές απώλειες ακολουθούν για τη εκείνη, καθώς, σταματά να παίζει πιάνο, γεγονός που συνδέεται με την μεγάλη της αγάπη για την μουσική μέσα από την οποία εκφράζει συναισθήματα. Η Τζένη, σταματά τη δουλειά της καθώς δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει και τα δύο της χέρια. Επίσης, παύει να ασχολείται με την ανακαίνιση του σπιτιού της, ενώ αναθέτει πλήρως τη φροντίδα των γιών της αποκλειστικά στο σύζυγό της, βιώνοντας έντονα αισθήματα απώλειας του μητρικού της ρόλου. Η απώλεια της μητρικής ταυτότητας, διακινεί στη νεαρή γυναίκα, την απώλεια της μητρικής φροντίδας που η ίδια δέχτηκε από την μητέρα της, καθώς κατά τη διάρκεια της συμβουλευτικής, ηΤζένη ήρθε αντιμέτωπη με την αβάσταχτη πραγματικότητα σύμφωνα με την οποία η μητέρα της δεν την θέλησε ποτέ ούτε ασχολήθηκε ποτέ με την ανατροφή της. Την αγάπη της για τα γράμματα και την ποίηση έφερε επίσης μέσα στις συνεδρίες της, την οποία ακολούθησαν παλιές απογοητεύσεις που σχετίζονταν με την απώλεια των ευκαιριών της να σπουδάσει, λόγω εθνικιστικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων, που στάθηκαν ανασταλτική παράγοντες για εκείνη. Οι συνεχείς είσοδοι και έξοδοι από τις κλινικές στις οποίες νοσηλευόταν ύστερα από απανωτές απόπειρες αυτοκτονίας, έφεραν οικονομική δυσχέρεια στην οικογένεια, καθώς λόγω των αυξημένων εξόδων, η οικογένεια χρεοκόπησε και το σπίτι που επρόκειτο η Τζένη να ανακαινίσει, κατασχέθηκε. Η Τζένη δεν ξεπέρασε ποτέ συναισθήματα μοναξιάς, ματαίωσης και απόγνωσης, ενώ από θρησκευτικής πλευράς, έχασε τη σχέση της με την εκκλησία αλλά και το Θεό ο οποίος σηματοδοτούσε για εκείνη την μετάβαση στη μεταθανάτιο ζωή. Τα φυσιολογικά αναπτυξιακά στάδια από την παιδική της ηλικία, μέχρι και την ενηλικίωσή της, δεν ολοκληρώθηκαν ομαλά, καθώς η Τζένη βίωνε απανωτές απώλειες, (ταυτότητας, ρόλων , επιθυμιών, στόχων, και σχέσεων αγάπης και εγγύτητας). Η θεραπευτική διαδικασία διαρκεί για 5 χρόνια , με συνεχείς εισόδους-εξόδους στο νοσοκομείο και μια παρατεταμένη περίοδο νοσηλείας σε κλινική κατάσταση. Η απώλεια των ρόλων και της ταυτότητάς της αποτελέσαν θέματα που αναδύονταν ξανά και ξανά μέσα στη θεραπεία καθώς οι επερχόμενες απώλειες που ακολούθησαν τη βιολογική-σωματική απώλεια, διακινούσαν στη Τζένη, συναισθήματα παλαιότερων απωλειών, που παρέμεναν για χρόνια αδιαχείριστες. Η βάση της ψυχοπαθολογίας και της καταθλιπτικής συμπωματολογίας,  αποτέλεσε η πρόωρη στέρηση μητρικού προτύπου για να ταυτιστεί.

Το όνομα που χρησιμοποιείται στην παραπάνω μελέτη περίπτωσης δεν είναι το πραγματικό

*Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς την έγγραφη άδεια του συγγραφέα